Pierwsze wzmianki o Wołominie pochodzą z XV w. Wtedy to prawdopodobnie około 1454 r. powstała wieś o tej nazwie. Miejscowość pod nazwą Wołomin występuje w dokumentach od roku 1530.
Właściwie do połowy XIX w. Wołomin nie odgrywał żadnej ważnej roli gospodarczej, istniał tu tylko dwór, folwark i zagrody chłopskie. Dopiero uruchomienie linii kolejowej warszawsko – petersburskiej oraz utworzenie w 1862 r. stacji kolejowej spowodowało dynamiczny rozwój miejscowości.

W roku 1896 Henryk Konstanty Wojciechowski zakupił dobra wołomińskie i  na ich części rozplanował założenia urbanistyczne przyszłego miasta zapisując się w historii Wołomina jako jego założyciel. To właśnie on opracował plan ulic, placów, rozpoczął sprzedaż działek budowlanych oraz stawał na czele rożnych inicjatyw społecznych. Prawa miejskie Wołomin uzyskał w 1919 r, dekretem Marszałka Piłsudskiego, tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Okres międzywojenny to dobry czas dla rozwoju miasta. Rozwijał się przemysł, powstawały zakłady rzemieślnicze, sklepy, restauracje, hotel, kina. Działały organizacje społeczne i szkoły. W 1905 roku została uruchomiona Huta Szkła „Wołomin”, która przyciągnęła do miasta setki ludzi szukających zatrudnienia. Warto wspomnieć, że Wołomin w okresie międzywojennym znany był ze swoich walorów letniskowych i uzdrowiskowych odznaczających się swoistym mikroklimatem sosnowym co czyniło go atrakcyjnym miejscem wypoczynku i rekreacji dla mieszkańców stolicy. Wielu z nich zbudowało w mieście swoje wille i dwory letniskowe  zaś te, które zachowały się do dzisiaj stanowią sentymentalną pamiątkę tamtego okresu.

Piękną kartę w historii Wołomina zapisali ludzie kultury i sztuki. Wielu z nich współtworzyło kulturę polską jak choćby wielka dama polskiej literatury Zofia Nałkowska, jej ojciec wybitny geograf Wacław Nałkowski oraz siostra znana rzeźbiarka Hanna Nałkowska (w  ich rodzinnym domu mieści się obecnie Muzeum im. Z i W Nałkowskich “Dom nad Łąkami”) , aktorzy Michał Znicz i Józef Orwid, jeden z najwybitniejszych polskich operatorów filmowych Jerzy Lipman, dyrygent Bohdan Wodiczko oraz pieśniarka okresu międzywojennego Wiera Gran.

Gmina Wołomin to także miejsce w którym rozegrały się wydarzenia na stałe zmieniające bieg historii. W Ossowie malowniczej wsi położonej w gminie Wołomin rozegrał się jeden z najważniejszych epizodów militarnych w wojnie polsko – bolszewickiej 1920 r. tj.Wielka Bitwa Warszawska zwana także „Cudem nad Wisłą”, która została uznana za osiemnastą decydującą bitwę w dziejach świata. Obchody tej rocznicy w Ossowie i Wołominie wpisały się na stałe w kalendarz najważniejszych ogólnopolskich uroczystości patriotyczno – religijnych. Co roku w połowie sierpnia Ziemia Wołomińska wita wielu znamienitych gości: kombatantów, parlamentarzystów oraz najwyższe władze państwowe i kościelne. Władze samorządowe organizując coroczne obchody „Cudu nad Wisłą” dokładają wszelkich starań, aby każdy kto odwiedzi to historyczne miejsce z przyjemnością tutaj powracał.

Prawa miejskie dla Wołomina na tle innych nowych miast pod stołecznych u progu niepodległości Polski (1915-1919)

W okresie zaborów mocarstwa sąsiednie, które doprowadziły do utraty niepodległości Polski, zgodnie prowadziły politykę antymiejską. Wynikało to z obawy przed na ogół patriotycznie nastawionym mieszczaństwem.
I tak w zaborze pruskim wprawdzie nie pozbawiano praw miejskich żadnego miasta, ale też prawa miejskie otrzymały jedynie: Katowice (1867 r.), Chorzów (dawna Królewska Huta w 1869 r.) i Sopot (1902 r.). Na skutek takiej polityki powstały paradoksy, zresztą nie tylko w zaborze pruskim, lecz także i w pozostałych. Szczególnie było to widoczne na Górnym Śląsku, gdzie znajdowały się liczne ośrodki uprzemysłowione z wielotysięczną ludnością.
W zaborze austriackim także nie znoszono formalnie miast, ale zaliczano je raz do miast, a innym razem do miasteczek. Niektóre spośród nich same traciły prawa miejskie i stawały się osadami, lub po prostu wsiami. W rezultacie na tym obszarze w 1915 r. było 95 miast mniej niż w 1795 r. Natomiast miasta nie utworzono żadnego.
Zdecydowanie antymiejską politykę stosowali Rosjanie w zaborze rosyjskim. Jedynie w czasie autonomii Królestwa Polskiego w latach 1815-1850, tj. do powstania listopadowego, redukcja miast następowała powoli. Prawa miejskie utraciło 50 miast, a nowych utworzono 15.
Natomiast po upadku powstania styczniowego, w poważnym stopniu był to odwet caratu za liczny udział ludności miejskiej w powstaniu, w 1869 r. aż 325 miasta pozbawiono praw miejskich.
W dniu 1 sierpnia 1914 r. powstaje Centralny Komitet Obywatelski w Warszawie, a w dniu 10 sierpnia 1914 roku pierwsza tego rodzaju placówka w Królestwie Polskim na terenie Wołomina. Była to namiastka instytucji samorządu terytorialnego. Organem porządkowym Komitetu była powołana przez niego Straż Obywatelska. Instytucja ta założyła w Wołominie: herbaciarnię, prowadziła opiekę zdrowotną, otworzyła szpital i ambulatorium, przeprowadziła masowe szczepienia ospy, kontrolowała stan sanitarny sklepów spożywczych.

Komitetowi Obywatelskiemu w Wołominie przewodniczył K. H. Wojciechowski, właściciel ziemski, a jego zastępcą był inżynier budowlany Mieczysław Czajkowski, sekretarzem nauczyciel Jan Malinowski, skarbnikiem Czesław Dąbrowski, właściciel apteki i członkiem Komitetu W. Kowalski, mechanik. W Straży Obywatelskiej funkcję komendanta pełnił wymieniony w składzie Komitetu Mieczysław Czajkowski, a komisarzem był Wincenty Kowalski.
Podobny Powiatowy Komitet Obywatelski powstał w Radzyminie dopiero 21 września 1914 r.
W innych ośrodkach miejskich, nie zawsze będących już miastami, funkcjonowały także komitety obywatelskie, a mianowicie w: Otwocku, Pruszkowie i Żyrardowie. Były to, podobnie jak Wołomin, miejscowości o stosunkowo znacznej liczbie ludności, których rozwój był ściśle związany z Warszawą, Warszawskim Okręgiem przemysłowym i Warszawskim Zespołem Miejskim. Nie miały one ani praw miejskich ani też samorządu terytorialnego. Dwa ośrodki spośród nich (Otwock i Wołomin) były położone na wschód od Warszawy, a pozostałe dwa (Pruszków i Żyrardów) na zachód od Warszawy.
Cecha charakterystyczna omawianych ośrodków to położenie w odległości od 20 do 60 km od Warszawy, przy głównych liniach kolejowych wychodzących i przychodzących do Warszawy. Chodzi tu o najstarszą kolej warszawsko-wiedeńską (Pruszków i Żyrardów), kolej petersburską lub wileńską (Wołomin) i nadwiślańską (Otwock). Wymienione ośrodki miały zatem wyjątkowo sprzyjające warunki rozwoju. Zostało to najlepiej wykorzystane na tych liniach kolejowych, które zbudowano najwcześniej. Linia zachodnia dość szybko uznana została za linię przemysłową. Ona przyczyniła się do rozwoju Żyrardowa wraz z największymi w Europie zakładami przemysłu lniarskiego. Przyczyniła się także do powstania i rozwoju Pruszkowa jako osady fabrycznej i równocześnie ośrodka letniskowego, a z czasem i mieszkalnego dla Warszawy. Podobnie rozwijał się także Wołomin, przy powstałej 20 lat później kolei petersburskiej. Równocześnie jako ośrodek drobnego przemysłu oraz miejsce letniskowe i mieszkalne dla Warszawy, z czasem zwane „hotelem Warszawy”.

Droga Wołomina do umiastowienia i jego miejsce wśród nowopowstających miast regionu podstołecznego była dość skomplikowana. Jeszcze w 1895 r. wieś Wołomin, o której z ogromnym sentymentem pisał dwadzieścia lat wcześniej, spędzający tu wielokrotnie wakacje, znany literat warszawski Ferdynand Hoesick, składała się tylko z dworku i zaledwie 11 zagród chłopskich. Była tu jednak już stacja kolejowa. Miała ona w końcu XIX w. przesądzić o dalszym rozwoju Wołomina. Szybki rozwój Warszawy w ostatniej ćwierci XIX w. i osiągnięcie przez nią 1 miliona mieszkańców oraz powstanie bogatego i średniozamożnego mieszczaństwa, a wreszcie stale pogarszające się warunki bytowe Warszawiaków, zmuszały ich do szukania miejsc wypoczynku w okolicach podwarszawskich. Wartości rekreacyjne Wołomina propagował szeroko znany i ceniony w środowisku warszawskim wspomniany już Ferdynand Hoesick. Natomiast jego wuj, Gustaw Granzow, początkowo dzierżawca a od 1895 r. właściciel dóbr Wołominek rozpoczął z miejsca kampanię reklamową, sprzedaży gruntów na place budowlane. Organizował w Warszawie spotkania z chętnymi na nabycie placów, a nawet oferował bezpłatne przejazdy kolejowe do Wołomina. W ślady Granzowa poszedł w 1896 r. drugi nabywca folwarku i gruntów Wołomina i Krępego. Był to Henryk Wojciechowski, architekt. Do realizacji zamierzenia zabrał się w sposób fachowy. Opracował on plan zabudowy przestrzennej przyszłej osady fabrycznej z rynkiem położonym w centrum. Następnie wspólnie z kamienicznikiem warszawskim – Hertem założył w 1898 r. cegielnię. Powstała spółka Wojciechowski – Herte zakładała wyrób 5 milionów cegieł rocznie. Inwestycja ta okazała się nie trafiona. Pokłady gliny były zbyt małe. Cegielnię zlikwidowano po kilku latach, a cegłę trzeba było sprowadzać z Grabia, Kobyłki, a nawet aż z Radzymina i okolicy.

Od początku XX w. rozpoczął się intensywny rozwój Wołomina jako osady fabrycznej. Dzięki dogodnemu położeniu kolejowemu na porosłych sosnami piaszczystych wzgórzach Wołominka i pobliskiego Sławka powstał ośrodek letniskowy. Na rozparcelowanych działkach budowlanych zaczęli osiedlać się i przebywać znani ludzie w środowisku warszawskim, których przyciągnęły dobre warunki ekologiczne: suche, czyste i żywiczne powietrze oraz dogodne połączenia kolejowe z Warszawą. Osiedlił się tu znany geograf i publicysta Wacław Nałkowski. Osiedle letniskowe w Wołominie stało się szybko bardzo modne w środowisku warszawskim. Stało się ono również wkrótce źródłem utrzymania kupców i rzemieślników. Osiadali oni w przylegającym doń Wołominie. Szybko, bo już w 1902 r., uruchomiono w Wołominie pierwszą fabrykę. Była to wytwórnia łóżek żelaznych w pobliżu stacji kolejowej. W 1905 r. powstała tu huta szkła Wołomin oraz kilka jeszcze większych i mniejszych zakładów przemysłowych, m.in. Specjalna Parowa Fabryka Rozmaitych Lasek Spacerowych Jakuba Lejba Dajczgewanda, druga mniejsza huta szkła, odlewnia i fabryka maszyn rolniczych Michała Kona. W rezultacie w 1914 r. znajdowało się w Wołominie 7 większych zakładów przemysłowych, które zatrudniały ponad 1000 robotników. W tych także latach przed I wojną światową powstały w Wołominie liczne mniejsze zakłady pracy: krawieckie, szewskie, małe olejarnie, młyn parowy, garbarnia Pawła Cytowskiego. Służyły one zaspokajaniu potrzeb rynku lokalnego. Wzrastało zapotrzebowanie na siłę roboczą w Wołominie. Trzeba było zatrudniać ludność chłopską z okolicznych wsi. W rezultacie to oddziaływanie Wołomina na okolicę spowodowało, że Wołomin i okolica utworzyły jedną aglomerację typu miejskiego. Nie chciał tego widzieć tylko skostniały, antypolsko nastawiony rosyjski system administracyjny. Trzeba tu mocno podkreślić dwa główne czynniki miastotwórcze: kolej petersburską, stwarzająca dogodne połączenie z Warszawą i szybko rozwijający się przemysł w ramach Warszawskiego Okręgu Przemysłowego, tj. głównie przemysł szklarski i metalowy.

Teraz już tak niewiele brakowało do utworzenia miasta. Potrzebna była tylko dobra wola władz, a tej brakowało nie tylko w wypadku Wołomina, lecz także i w innych rozwijających się bardzo szybko miejscowościach podwarszawskich, tj. Otwocku, Pruszkowie i Żyrardowie. Trzeba było czekać na stosowną okazję, która nastąpiła dopiero po wybuchu I wojny światowej.
Wówczas najpierw powołano w Wołominie w dniu 10 sierpnia 1914 r., wspomniany już Komitet Obywatelski ze Strażą Obywatelską. Był to zaczątek samorządu terytorialnego. Miasto Wołomin przeżywało w tym czasie, podobnie jak i inne miasta podstołeczne oraz dalsze, łącznie z Warszawą, poważny kryzys. Ludność miasta spadła z ok. 13 tys. do ok. 4 tyś. Miastu zagroziły poważnie; głód, brak opału i epidemie. Okupacyjne władze niemieckie zdecydowały się na pewne ustępstwa wobec ludności. Postanowiły dostosować podział administracyjny do stanu faktycznego.

W 1916 r. zdecydowano wydzielić osadę miejską Wołomin z gminy Ręczaje. W jej skład weszły rozparcelowane tereny folwarków: Wołomin, Wołominek i Lipiny.
Wówczas to Wołomin stał się faktycznie miastem. Zaczęto realizować plany Henryka Wojciechowskiego, sprzed dwudziestu lat, z 1896 r., kiedy to on właśnie, jako architekt i właściciel Wołomina, opracował pierwszy plan zabudowy przestrzennej przyszłej osady fabrycznej wraz z rynkiem położonym w centrum. Zaczął wreszcie sprzedawać działki budowlane. Zaczęła się faktyczna budowa osady o charakterze miejskim. I tę datę, tj. 1896 r. można uznać za faktyczną datę powstania miasta, a drugą jest 1916 rok, gdy z gminy Ręczaje wydzielono osadę miejska Wołomin. Natomiast w sensie prawnym datą powstania miasta jest dekret o samorządzie miejskim z dnia 4 lutego 1919 r. podpisany przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, prezydenta ministrów Ignacego Paderewskiego i ministra spraw wewnętrznych Stanisława Wojciechowskiego. Do wymienionego dekretu został załączony wykaz 150 miast, a wśród nich Wołomin znalazł się na 137 miejscu w kolejności alfabetycznej.

Wkrótce po tym w dniu 25 marca 1917 r. zwołano pierwsze ogólne zebranie nowoutworzonej osady miejskiej Wołomin. Zebraniu przewodniczył Józef Strohmajer, burmistrz i równocześnie nowo wybrany komisarz osady. Na radnych większością głosów zostali wybrani: Bronisław Pawęczkowski, Paweł Cytowski – aptekarz, Czesław Dąbrowski – współwłaściciel fabryki. aptekarz, Jan Rebandel – kupiec, Szymon Donde i Lejba Burakowski – garbarz i kupiec.
Natomiast zastępcami radnych obrano: Józefa Lewańskiego, Izraela Garfinkela – kupca. W skład sześcioosobowej rady weszli zatem przedstawiciele miejscowego mieszczaństwa – zarówno Polacy jak i Żydzi. Następnie na kolejnych posiedzeniach w dniach 28 marca, 15 kwietnia, 20 kwietnia, 29 kwietnia, 10 maja, 18 czerwca, 25 lipca, 12 listopada 1917 r. oraz na posiedzeniu Komisji Rozdzielczej zajmowano się ustaleniem budżetów: miesięcznego a później rocznego na 1917 r., wyborem milicjantów, uregulowaniem obiegu korespondencji pomiędzy osadą a urzędem powiatowym warszawskim, sprawami aprowizacji osady jako jednym z najważniejszych wówczas problemów (mąka na wypiek chleba, kartofle, cukier, nafta), epidemią tyfusu i sprawami sanitarnymi, przeniesieniem kancelarii komisarza osady do jednego z domów opuszczonych przez Rosjan, urządzeniem schroniska dla żebraków oraz zapewnieniem miastu oświetlenia elektrycznego.
Wówczas w osadzie było 14 piekarzy i 12 kupców prowadzących sklepy spożywcze. Pierwszym przydzielono mąkę, a drugim cukier.
W dniu 30 października 1917 r. nastąpiła zmiana na stanowisku komisarza. Został nim Antoni Przygoda. Wówczas też podjęte na nowo starania zbudowania elektrowni w Wołominie. Na posiedzeniu Rady osady Wołomin w dniu 3 czerwca 1918 r. zajmowano się m.in. sprawami budżetu i bezpieczeństwa osady. Zdecydowano także upoważnić komisarza do kupna materiału i sporządzenia dwóch chorągwi narodowych do wywieszania ich w „święta uroczyste”. Następnie na kolejnym posiedzeniu (20 czerwca 1918 r.) uznano, iż jedna szkoła w Wołominie jest niewystarczająca i zdecydowano otworzyć jeszcze dwie nowe szkoły początkowe.

Wreszcie na posiedzeniu w dniu 24 listopada 1918 r. w Biurze Wójta Gminy, które odbyło się po rozbrojeniu, przez P.C.W. wraz z ludnością osady, załogi niemieckiej i odzyskaniu niepodległości Polski, rozpatrywano sprawy zaistniałe w nowej sytuacji. Były to m.in. odprawy dla byłego komisarza osady i jego zastępcy, problem zwrotu mąki zarekwirowanej w dniu 11 listopada 1918 r. właścicielowi młyna. Zdecydowano także wówczas dokonać podziału prac Zarządu Gminnego osady i udziału w niej przedstawicieli miejscowej ludności. Wołomin osadą gminną został zatem zaraz po 11 listopada 1918 r. W zarządzie osady gminnej Wołomin utworzono cztery wy działy:
żywnościowy (aprowizacyjny) – posiedzenia raz w tygodniu
szkolny – posiedzenia raz w miesiącu
sanitarny – posiedzenia raz w miesiącu
podatkowy – posiedzenia raz w miesiącu
Cztery komisje miały nimi kierować: żywnościowa (8 osób), szkolna (6 osób), sanitarna (6 osób) i podatkowa (8 osób). Posiedzenia Rady planowano odbywać przynajmniej 2 razy w miesiącu.
Kolejna zasadnicza zmiana w historii Osady Wołomin miała miejsce w dniu 4 lutego 1919 roku. Wówczas Wołomin, na podstawie dekretu o samorządzie miejskim, został zaliczony do miast, otrzymał prawa miejskie. W ten sposób zakończyła się długoletnia walka Wołomina, od osady wiejskiej, poprzez osadę miejską, osadę gminną do miasta Wołomin, o otrzymanie praw miejskich.
A oto jak do tego doszło. Otóż w dniu 1 lutego 1919 r. Prezydium Rady Ministrów skierowało do Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa, uchwalony na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 30 stycznia 1919 r. dekret samorządzie miejskim z prośbą o przedłożenie go Naczelnikowi Państwa do zatwierdzenia.
Wymieniony projekt został zatwierdzony przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego jego własnoręcznym podpisem oraz podpisem Ignacego Paderewskiego, Prezydenta Ministrów. Do przesłanego tekstu wprowadzono tylko dwie poprawki, a mianowicie: skreślono o tymczasowej ustawie a pozostawiono tylko dekret o samorządzie miejskim oraz zamiast daty 31 stycznia wpisano datę 4 lutego. Uczynił to, jak można sądzić po charakterze pisma, osobiście Józef Piłsudski – Naczelnik Państwa. Do wymienionego dekretu załączono wykaz 150 miast z terenu Królestwa Polskiego, którym przywrócono lub nadano prawa miejskie. W wymienionym wykazie na pozycji 157 znajduje się Wołomin. Dekret po podpisaniu został przesłany w dniu 5 lutego 1919 r. przez Szefa Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państw do Prezydium Rady Ministrów i opublikowany w „Dzienniku Praw” z 1919 r. nr 13 pod pozycją 140. Natomiast oryginał znajduje się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
W dniu 9 marca 1919 r. Rada Gminna gminy Wołomin zdecydowała skład obecnej Rady Gminnej, przemianować na Radę Miejską miasta Wołomina i wprowadzić członków Rady Gminnej w czynności Radnych Miejskich i ich zastępców. Dotychczasowy wójt gminy Wołomin – Józef Lewański – został wybrany pierwszym burmistrzem miasta Wołomin, podwójt – Władysław Tokarzewski – na ławnika i zastępcę burmistrza. Czynności Raca Miejska Wołomina miała rozpocząć, w nowym trybie, z dniem 15 marca 1919 r. Nadto na posiedzeniu w dniu 9 marca 1919 r. zdecydowano:
1. Przystąpić do Związku Miast Polskich. Wołomin miał reprezentować w Związku Miast polskich Mieczysław Czajkowski, radny, delegat do Sejmiku Powiatowego.
2. Skierować do Konferencji Pokojowej w Paryżu apel o przyznanie Polsce wybrzeża bałtyckiego wraz z odwiecznym portem polskim Gdańskiem, Prusami Zachodnimi, polskimi powiatami Pomeranii, Warmią i południową częścią Prus Wschodnich.
Na posiedzeniu Rady Miejski j w dniu 5 kwietnia 1919 r. uchwalono, aby w skład miasta weszły miejscowości: Wołomin-Krępe, Wiktoria, Zosin, Henryków i Lipiny. Przedmieścia Wołomina miały obejmować: Wołomin- Las, Sosnówka, Annopol i Helenów. W związku z powyższym postanowiono zwrócić się do ministerstwa o wydelegowanie techników do sporządzenia planu rozszerzenia miasta. Nadto postanowiono zwrócić się do ministerstwa o przeprowadzenie na koszt państwa przebudowy drogi z Marek do Wołomina, znajdującej się w bardzo złym stanie.
Na następnych posiedzeniach Rady Miejskiej podejmowano dalsze uchwały zmierzające do poprawy warunków życia i funkcjonowania nowopowstałego miasta. I tak w dniu 29 czerwca 1919 r. postanowiono m.in. rozwiązać problem oświetlenia elektrycznego miasta, oczyszczenia kanału odpływowego na ul. Długiej, rozwiązać problem szpitala dla Wołomina, który jest „największym i najliczebniejszym miastem w całym nowoutworzonym powiecie radzymińskim”. Szpital miał być chociaż na 20 łóżek dla zakaźnie chorych.
Natomiast na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 25 sierpnia 1920 r. zajmowano się m.in. usunięciem strat spowodowanych wojną 1920 roku. Na szczęście Wołomin nie poniósł tak dużych strat jak Radzymin, w którym były poważne kłopoty ze zorganizowaniem powiatu ze względu na brak odpowiedniego lokalu. Sytuację tę próbował wykorzystać Wołomin proponując odpowiedni lokal dla starostwa w Wołominie. Miasto Wołomin – argumentowano – posiada odpowiednie lokale i ludność liczebnie większą jak Radzymin. Ostatni ma charakter miasta rolniczego, Wołomin zaś o charakterze fabrycznym i przemysłowym ma szansę szybkiego rozwoju i zaludnienia. Dodaje się jeszcze, iż umieszczanie starostwa w Wołominie spowodowałoby dalszy szybki rozwój miasta, a mieszkańcom, ze względu na centralne położenie Wołomina w powiecie przeciętego wówczas linią kolejową, dałoby możliwość lepszego i szybszego komunikowania się. Miasto w tym czasie liczyło już 2o tys. mieszkańców. Na tym jednakże apetyty prężnego Wołomina nie kończyły się. 1 września 1920 r. wysunięto jeszcze propozycję przeniesienia Sądu Pokoju z Tłuszcza, który był wsią, do miasta Wołomina. Podjęcie tej decyzji uzasadniono także dogodnym połączeniem kolejowym.

Na zakończenie kilka uwag o wyróżnikach Wołomina na tle innych nowoutworzonych miast w regionie podstołecznym u progu niepodległości Polski.
Wołomin był niewątpliwie najszybciej rozwijającym się ośrodkiem fabrycznym i wypoczynkowym w okręgu pod stołecznym. W ciągu niespełna 20 lat (1896-1914) jego ludność wzrosła z paru tysięcy do 15 tysięcy mieszkańców (w okresie letnim nawet do 15 tys.). Z miasta i okolicy powstała jedna ‚aglomeracja typu miejskiego. Dopiero straty spowodowane działaniami w czasie I wojny światowej najboleśniej odczuł Wołomin, który dopiero w 1951 r. osiągnął liczbę ludności z 1914 r., tj. ok. 15 tys. Mieszkańców.

Podczas gdy Otwock się prawie podwoił (z ok. 8 tys. na 15 tys.), a Pruszków potroił (z ok. 8 tys. na 24 tys. mieszkańców). Stracił także na liczbie ludności Żyrardów (z 51 tys. na ok. 25 tys.). Wołomin zatem z drugiego co do liczby ludności miasta w regionie podstołecznym w 1914 r., najdynamiczniej rozwijającego się, spadł w 1951 r. na ostatnią pozycję wśród czterech omawianych przeze mnie miast. Powody tego stanu nie wynikały tylko ze strat spowodowanych wojną, ale były bardziej złożone.

Wołomin w czasie II Wojny Światowej.

W trakcie kampanii wrześniowej miasto Wołomin nie poniosło poważniejszych strat. W dniu 10 września lotnictwo niemieckie dokonało nalotu. Zniszczeniu uległo kilka domów. Mieszkańcy miasta czynnie wzięli udział w obronie niepodległości Polski. Walczyli dzielnie na polach bitew, w obronie Warszawy.
14 września do Wołomina wkroczyły oddziały niemieckie. W wyniku przyjętych porozumień pomiędzy Rzeszą a ZSRR, miasto znalazło się w niemieckiej strefie okupacyjnej. Już od pierwszych dni okupacji mieszkańcy podjęli aktywny udział przy tworzeniu organizacji konspiracyjnych. W mieście zaczęła dominować Organizacja Wojskowa „Wilki”, której założycielami byli: Józef Bieniek i Kazimierz Maliński. Obok OWW powstała Komenda Obrońców Polski (KOP) i o kadrowym obliczu Służba Zwycięstwu Polsce (SZP). SZP z początkiem 1940 r. zostało przemianowane na Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), i od tego momentu zaznacza się większa aktywność organizacyjna. W momencie powstania z ZWZ Armii Krajowej, większość lokalnych ogniw różnych organizacji konspiracyjnych uległa scaleniu. Jedynie część OWW jesienią 1942 r. przystąpiła do tworzących się Narodowych Sił Zbrojnych. Obie organizacje prowadziły walkę z okupantem hitlerowskim na wszystkich kierunkach aktywności konspiracyjnej. Wołomin stał się wiodącym ośrodkiem dywersji, sabotażu, kolportażu prasy podziemnej. Tu w krótkim okresie czasie znajdowała się drukarnia „Szańca” – organu NSZ. W Wołominie powstało pismo AK „Na przedpolu” oddziałujące na cały teren powiatu radzymińskiego. Z uwagi na ogromne zaangażowanie mieszkańców miasta w walkę z wrogiem, Niemcy nazwali Wołomin „banditenstad”. Mimo wielu aresztowań, łapanek, publicznych egzekucji nie udało się hitlerowcom złamać w miejscowym społeczeństwie ducha i wiary w końcowe zwycięstwo.
Okres okupacji spowodował zahamowanie rozwoju miasta, likwidację zakładów pracy. Z życia miasta zniknęła na zawsze mniejszość żydowska, którą w 1942 Niemcy przesiedlili do warszawskiego getta. Tam wołominianie pochodzenia żydowskiego podzielili los warszawskich Żydów. W końcu lipca 1944 r. front niemiecko-radziecki błyskawicznie zbliżył się do granic miasta.
Dnia 26 lipca 1944 r. AK pod dowództwem majora Edwarda Nowaka „Joga” (w 1939 r. brał udział w obronie Lwowa) rozpoczęła w powiecie radzymińskim akcję „Burza”. Jako oddziały 32 pułku piechoty w kolejnych dniach „Burzy” zdobyły ważny węzeł kolejowy w Tłuszczu, oraz główne centrum administracyjne powiatu – Radzymin. W walkach tych uczestniczyli powstańcy z Wołomina. Natomiast sam Wołomin został opanowany przez oddziały wywodzące się z NSZ.
Od 30 lipca do 6 sierpnia 1944 r, Wołomin stał się centralnym punktem bitwy pancernej, największej jaka została stoczona na ziemiach polskich, a trzeciej – jak podają historycy – co do wielkość w II wojnie światowej, po Kursku i Falaise.
Kiedy 6 września 1944 ponownie do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, zastali wymarłe miasto. Ludność cywilna została przez Niemców w połowie sierpnia wygnana z miasta, w trakcie działań wojennych uległy zniszczeniu dworzec kolejowy i kościół.

„Wyzwolenie”, które było dziełem żołnierzy radzieckich sprowadziło na ocalałą ludność nowe represje. Do stycznia 1945 r. do łagrów i kopalń w głębi ZSRR wywieziono żołnierzy AK i NSZ, najaktywniejsi działacze konspiracji niepodległościowej zostali po przesłuchaniach rozstrzelani.
Wołomin z trudem podnosił się po latach wojny. Zniszczony, wyludniony, w nowym ustroju, z nowymi elitami politycznymi powstawało nowe miasto. Proces uprzemysłowienia miasta i bliskie położenie przy Warszawie, spowodowało napływ ludności w różnych stron Polski. Przyspieszenie rozwoju miasta przyniosło przeniesienie siedziby powiatu z Radzymina do Wołomina w lipcu 1952 r.